Thiên đường và địa ngục: Tâm lý học về 26 loại cảm xúc

TRÍCH ĐOẠN HAY

• Những cảm xúc cơ bản được cho là đã tiến hóa để đáp ứng những thử thách về sinh học từ thời tổ tiên xa xưa của chúng ta, và nguyên thủy tới mức bắt rễ sâu xa – trở thành “phần cứng” trong não bộ của chúng ta, từng hoạt động cảm xúc có những đường dẫn truyền thần kinh riêng biệt. Là phần cứng, các cảm xúc cơ bản (đôi khi còn được gọi là “lập trình thụ cảm”) mang tính bẩm sinh, tự động, phản ứng nhanh và kích động các phản ứng có tính sinh tồn cao.
• Khả năng diễn giải những biểu thị cảm xúc của chúng ta mang tính tự động và không cần phản xạ, thậm chí với cả những cảm xúc mà bản thân ta chưa từng trải qua, hoặc chỉ mới biết một phần. Khả năng đọc biểu cảm dựa trên cơ sở giả thuyết rằng những người khác nhau có chung hoạt động tâm lý giống nhau và giống như chúng ta, và cũng giải thích tại sao chúng ta thấy cẩn trọng khi tiếp xúc với những người thuộc văn hóa, thế hệ hay tầng lớp xã hội khác. Do biểu đạt cảm xúc cơ bản mang tính đồng nhất, sự cẩn trọng ấy chỉ cần thiết với những cảm xúc phức tạp – những điều mà trực giác của chúng ta biết được mà không cần phải suy tính.
• Cảm xúc cho ta lối đi riêng để đánh giá tình huống, với danh nghĩa cảm xúc nhất thời cho lúc đó. Nhưng đôi khi, khó có thể gọi tên cho cảm xúc hay trải nghiệm cảm xúc, chứ đừng nói tới việc thấu hiểu. Trước tiên, có nhiều cảm xúc hơn là những gì được gọi tên trong ngôn ngữ. Thứ hai, cảm xúc thường hòa trộn cùng những cảm xúc khác hay bị những trạng thái tâm lý khác chế ngự – như là sợ hãi bị áp chế bởi mong muốn hay xung năng trốn chạy, và chỉ được cảm nhận hoàn toàn khi nghĩ lại. Thứ ba, một số cảm xúc đơn giản là quá khó chịu để đào sâu thêm, ít ra là vì làm thế sẽ khiến những cảm xúc còn khó chịu hơn nữa ùa vào.

Cảm xúc không chỉ phản ánh giá trị của chúng ta, mà còn cho phép ta định hình, tiếp nhận và tinh chỉnh nó. Có thể có xúc cảm với một cảm xúc, và xem xét lại nó, củng cố nó. Có cảm xúc nguyên phát tương ứng với nó là cảm xúc thứ phát. Tương tự , một số cảm xúc của ta sáng rõ, trong khi số khác lại mơ hồ và đa nghĩa. Ví dụ như sự yêu mến ta dành cho sự thật, công lý hay cái đẹp được trải nghiệm sâu sắc như chân lý, trong khi sự ngưỡng mộ ta có thể dành cho kẻ mị dân thiếu chân thành khiến ta bất an.

Khi các giá trị bị méo mó, cảm xúc của ta cũng vậy, khiến ta cảm thấy và hành động ngược với những lợi ích lâu dài của chính chúng ta. Thực tế là, chỉ một cảm xúc hay trải nghiệm cảm xúc lãng đãng cũng có thể dễ dàng phá hỏng kế hoạch nửa đời người tốt nhất. Theo nghĩa ấy, cảm xúc được gọi là “gây rối”, nhưng tất nhiên, cảm giác kém thì không thể phá rối nhiều hơn là suy xét kém cỏi. Suy nghĩ và cảm nhận có mối tương quan chặt chẽ, nhiều tới mức khiến chúng ta có thể dùng cảm nhận để xác định suy nghĩ, và với mức độ ít hơn thì, dùng suy nghĩ để xem xét cảm nhận.